طرح هولناک یک پرسش: آیا انقلاب بدون خشونت قهوه بدون کافیین است؟

آرمان مارکس، مهم‌ترین نظریه‌پرداز انقلاب در عصر مدرن، پیش از آن‌که انقلاب خونین و قهرآمیزى چون انقلاب ١٩١٧ روسیه باشد، بازپس‌گیرى انسانیت انسان از هر نظامى بود که انسانیت‌زدایى را یا از طریق واسپردگى آن به آسمان تسلى بخش دین یا از طریق وابستگى آن به بت‌واره‌هاى پول و کالا نهادینه مى سازد. 

مارکس پیامبر خطاناپذیر نبود، لیک آرمان او، یعنى آزادى انسانیت از زنجیر‌هایش، آرمانى بزرگ بود که هرگز از میان نمى‌رود، مگر آن زمان که انسانیت از میان رفته باشد. تا آن زمان مارکس حضورش را هر دم از نو اعلام مى‌کند، چنان‌که در جنبش وال استریت اعلام کرد. 

 به چه دلیل مارکس به آینده‌اى چشم دوخته بود که در آن در سطح جهانى انسان‌ها از نیاز مادى فارغ شده باشند؟ به باور من مسأله او حتى از تحقق عدالت فراتر بود. انسانیت انسان تا وقتى که این موجود معوضى در برابر پول و کالاست آزاد نخواهد بود، حتى اگر صندوق‌هاى رأى به گونه‌اى وانمودین گواهى دهند که در نظام دموکراتیک انسان‌ها خود سرنوشت خود را تعیین مى‌کنند. 

کدام سرنوشت؟ سرنوشت سیاسى؟ اگر چنین است پس انسان‌ها سرنوشت اقتصادى و به تعبیر مارکس اقتصاد سیاسى خود را به بانکداران و مراکز انباشت سرمایه‌هاى کارناکرده سپرده‌اند. تا وقتى که صندوق‌هاى رأى با گاو صندوق‌هاى خرپول‌ها وصلت کرده‌اند، دموکراسى نیز نیم‌بند و فریب‌آلود خواهد بود. دموکراسى راستین – اصطلاحى که پیش از جنبش ضد وال‌استریت از زبان معترضان در اسپانیا شنیده بودیم – بدین معنا بود که هم کنترل سیاست و هم اداره اقتصاد بدست مردم ٩٩ درصدى باشد، نه اقلیت یک درصدى. 

حقانیت این آرمان چندان انکار ناپذیر است که هر دلیلى علیه آن در تحلیل نهایى جز نوعى ماله‌کشى بر ناگزیرش نابرابرى و بی‌عدالتی و‌امید الهیأتى به دست غیبى بازار نیست. به بیان دیگر، سخنان مخالفان این آرمان انسانى و تماماً انسانى حرف‌هایى از این دست خواهد بود: حق با شماست، اما بی‌عدالتی و نابرابرى در طبیعت جامعه و آز و خودخواهى در طبیعت انسان است و آرمان شما انسانى اما ناشدنى است.

شیفتگان معبد بانک جهانى و صندوق بین‌المللى پول خواهند گفت: این آرمان با انقلاب یک‌شبه شدنى نیست. باید در انتظار دست غیبى بازار نشست. به‌تدریج نابرابرى کم‌تر خواهد شد، بی‌سوادى سال به سال کاهش خواهد یافت، درآمدهاى سرانه، میزان اشتغال زنان و مردان، برابرى جنسیتى، نرخ مرگ و میر کودکان از گرسنگى، دسترس به آب آشامیدنى، میزان کمک کشورهاى ثروتمند به کشورهاى فقیر، وضعیت بهداشت و بیمه درمانى، توسعه سیاسى و صنعتى و دیگر شاخص‌هاى توسعه پایدار رو به بهبود خواهد نهاد. دوران ثروت زیاد به پایان خواهد رسید. از سوى دیگر، انقلاب‌ها امتحان خود را پس داده‌اند. 

اکثر انقلاب‌ها با شورش توده‌اى یا جنگ مسلحانه پارتیزانى آغاز شده و سپس رهزنان انقلاب پس از قدرت‌گیرى خود نخستین ضدانقلابیون بوده‌اند. نسل انقلاب ۵٧ در ایران از این‌که انقلاب کرده‌اند، احساس گناه مى‌کنند. تمامت‌خواهى و تصفیه‌هاى خونبار استالین و کاسترو و خمینى را نمى‌توان توجیه کرد، مگر با این توجیه که انقلاب بدون خشونت قهوه بدون کافئین است. رخدادهاى واقعى این نظر را تأیید مى‌کنند، اما مهم‌تر عاقبت خشونت ضدانسانى و به اصطلاح انقلابى بوده است. عاقبت انقلاب‌هاى کمونیستى شکست یا دگردیسى به سرمایه‌دارى فاسد دولتى بوده است. پیامد این رخداد‌ها شکل‌گیرى گفتارى بوده که نظر شخصى راقم نمی‌تواند آن را تغییر دهد، چرا که این گفتار گفتار زمانه است. 

واژه انقلاب در دهه‌هاى ۴٠ و ۵٠ شمسى (۶٠ و ٧٠ میلادى) جاذبه داشت و امروز بر عکس دافعه دارد. افرادى هستند که استثنائاً خلاف این جریان از انقلاب سخن مى‌گویند و این را انکار نتوان کرد. نمونه بیاورم: آلن بدیو در کتاب اخلاق؛ رساله‌ای در ادراک شر حقوق بشر را حقه لیبرال دموکراسى معرفی و کماکان از انقلاب فرهنگى مائو دفاع مى‌کند؛ با این حال دفاع او از ضرورت انقلاب قهرآمیز هرچه هست سست و بى‌مایه نیست بل یک تئورى تازه در باب سوژه و سوژه شدن و اخلاق خیر و شر و امرکلى پشتوان آن است. 

تغییر از نگرگاه چپ‌هاى نو مشکل بتواند به نفوذی بنیادى دست یابد، مگر آنکه وجهه‌ای جهانى پیدا کند. دفاع ژیژک از گام درست هایدگر در راهى غلط در سال ١٩٣٣ چنین است. امروزه اقتصاد بیش از فرهنگ جهانى شده است. چپ نو امروزه از سرمایه‌دارى سیاره‌اى مى‌گوید و درست هم مى‌گوید. رخدادهاى عینى در سال‌هاى اخیر به‌روشنى نشان داد که براى نظام‌های سرمایه‌داری آنجا که پاى منافع اقتصادى در میان باشد حقوق بشر پشیزى ارزش ندارد.

بانک‌هاى جهانى و مراکز انباشت پول‌هاى کارنکرده دیکتاتورهایى که سرنمونِ فاسدترین کلنى سرمایه‌دارى جهانى، یعنى سرمایه‌دارى دولتىِ رانتیرِ نفتىِ الیگارشیکِ مافیایىِ هستند، بر سر منافع خود جنبش‌هاى دموکراسى خواه ایران و سوریه را به‌طرزى بس رذیلانه ذبح کردند. جهان را خرپول‌هاى یک درصدى مى‌گردانند و این جهان‌گردانى دیگر مرز نمى‌شناسد. 

 پاسخ به پرسش بالا به لحاظ تئوریک نمى‌تواند منفى باشد. سرمایه‌دارى جهانى یک ساختار است و هر تغییر ساختارینى نامى دیگر براى انقلاب است. اما ساختار کنونى اقتصاد سیاسى بسیار پیچیده‌تر از ساختار طبقاتى سده ١٩ و اوایل سده ٢٠ است. در جوامع دموکراتیک تا آنجا که دورادور حدس مى‌توان زد، حتى خودِ کارگران زیستن در وضعیت کنونى را به‌شرط برخوردارى از اتحادیه‌هاى قوى و مستقل بر انقلاب ترجیح مى‌دهند. منتقدان رادیکال وضعیت موجود در عین نقد بنیادى و بى‌وقفه سرمایه‌دارى جهانى هیچ طرح روشن و ممکنى براى انقلابى که مى‌بایست جهانى باشد ندارند و اگر هم داشته باشند از محدوده ذهن آنها و طرفداران‌شان فراتر نمى‌رود. 

مارکس و انگلس در زمانى که کارگران در اروپا کمابیش در اکثریت بودند، خطاب به پرولتاریاى تمامى کشورهاى جهان اعلام کردند که: متحد شوید. این یعنى آن‌ها هشیارانه دریافته بودند که انقلاب بدون فاعلان انقلاب ممکن نمى‌شود و افزون بر این انقلاب باید هدفى جهانى داشته باشد. امروزه فاصله طبقه کارگر و طبقه متوسط دارد کم‌تر و کم‌تر مى‌شود. چه طبقه‌اى حاضر است فاعل انقلابى سوسیالیستى باشد؟

 تغییر بنیادى وضعیت کنونى جهان ممکن است براى من یک آرزو باشد، اما این آرزو هر قدر نیز که انسانى باشد، بدون فاعلان انقلابى برآورده نمى‌شود. من با انقلاب مخالف نیستم، اما انقلاب با من مخالف است. حضور چپ به باور من ضرورتى است، همچون وجدان این جهان سیاست زدوده نا انسانى. چپ در غیاب فاعل انقلابى و به‌دیگر سخن در دوران ناممکن بودن عمل انقلابى وظیفه دارد که مدام با افشاى بیدادها و انسانیت‌زدایى‌ها پرده از چهره بزک کرده سرمایه‌دارى بردارد و دست‌کم به لحاظ اندیشگى چنان موى دماغ سیاست‌هاى دودوزه‌باز شود که امکان یکه‌تازى را از آنها سلب کند. 

 اما کماکان این پرسش بی‌جواب مانده: اگر نظامى ستمگر با اعتراضات مدنى و بى‌خشونت سرنگون یا دست‌کم تن به اصلاحات بنیادی نداد، آیا ما حق داریم دست به اسلحه ببریم؟ معلوم است که حق داریم. باز از مارکس آموخته‌ایم که نیروى مادى را فقط نیروى مادى از میان برمى‌دارد. با این حال توسل به اسلحه و زور در اینجا خواست اولیه معترضان نیست، بل این دیکتاتورها هستند که آن را به کل تحمیل مى‌کنند. پرهیز از خشونت در برابر چنین درندگان تهى از وجدانى نمایشى است که تنها از آن بهره‌بردارى مى‌کنند. سلاح نقد در این وضعیت باید به نقد مسلحانه روى آورد. با گرگ‌ها گفتگو نمى‌توان کرد. 

سرنگونی فرجام محتوم نظامی ست که جولانگاه فساد سیستماتیک و غارت منابع ملی به زور سرنیزه و شکنجه و ارعاب است و بدون حتى طرح‌هاى تئوریک چنین خواهد شد، در آن روزى که بغض فروخورده سالیان و نفرت انباشته شده مردم بترکد، تنها چیزى که ضرورت دارد هدایت خشونت به فضاى دموکراتیک و پیش‌گیرى از یکه‌تازى دوباره رهزنان انقلاب است.

سام محمودیِ سرابی شاعر، نویسنده و روزنامه‌نگار ۲۰ مهرماه ۱۳۵۵ در تهران به دنیا آمد. وی دانش‌آموخته فلسفه دانشگاه تهران در مقطع کارشناسی ارشد است. وی در داخل ایران با مطبوعاتی مانند  همشهری، حیات نو، همبستگی، بهار، اعتماد و شرق، و پس از خروج از کشور با رادیو زمانه، روزآنلاین و آمد نیوز همکاری کرد. او در حال حاضر در ونکوور کانادا مشغول کار پژوهشی پیرامون تاریخ معاصر ایران است.